1.Genel İşlem Koşulları Nedir?
Genel işlem koşulları 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda tanımlanmıştır. Buna göre, genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir.
Tanım fıkrasında kullanılan “tek başına” ibaresi ise, genel işlem koşullarının kimseden yardım almaksızın anlamında değil, sözleşmenin karşı tarafıyla müzakere edilmeksizin, tek taraflı olarak hazırlanmış olması şeklinde anlaşılmalıdır.
Değinilmesi gereken bir diğer husus ise, genel işlem koşullarının varlığının tespiti bakımından tarafların sosyal ekonomik durumlarının kural olarak önem taşımayacağıdır. Genel işlem koşullarının tespitinde dikkate alınacak ölçüt, sözleşme taraflarından birinin sözleşme hükümlerini önceden tek başına belirleme imkanına sahip olup olmadığıdır.
6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu 20. maddesi: “Genel işlem koşulları, bir sözleşme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleşmede kullanmak amacıyla, önceden, tek başına hazırlayarak karşı tarafa sunduğu sözleşme hükümleridir. Bu koşulların, sözleşme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve şekli, nitelendirmede önem taşımaz. Aynı amaçla düzenlenen sözleşmelerin metinlerinin özdeş olmaması, bu sözleşmelerin içerdiği hükümlerin, genel işlem koşulu sayılmasını engellemez. Genel işlem koşulları içeren sözleşmeye veya ayrı bir sözleşmeye konulan bu koşulların her birinin tartışılarak kabul edildiğine ilişkin kayıtlar, tek başına, onları genel işlem koşulu olmaktan çıkarmaz. Genel işlem koşullarıyla ilgili hükümler, sundukları hizmetleri kanun veya yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütmekte olan kişi ve kuruluşların hazırladıkları sözleşmelere de, niteliklerine bakılmaksızın uygulanır”şeklindedir.
Kanun koyucu maddenin gerekçesinde, bankalar, sigorta şirketleri, seyahat ve taşıma işletmeleri gibi büyük kurumların, bireysel sözleşmenin kurulmasından önce soyut ve tek yanlı sözleşme koşulları hazırladığını ve bu sözleşmelerde sözleşmenin kurulmasına ilişkin tüketici ya da sözleşmenin diğer tarafı için görüşme ve pazarlık imkanının olmadığını belirtmiştir. Bu sebeple kanun koyucu bireyi bu tür sözleşmelerden korumak için söz konusu Kanun hükmünü ilk defa 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanunu’nda getirmiştir.
2.Sözleşmenin Genel İşlem Koşulu Olduğunu Nasıl Anlarız?
- Önceden Tek Taraflı Olarak Belirlenmesi (Hazırlanması)
- Genel ve Soyut Nitelikte Olması
- Çok Sayıda Sözleşme İçin Olması
- Önceden Belirlenen Sözleşme Koşullarının Bireysel Görüşme Yapılmadan Kullanılması
2.1. Önceden Tek Taraflı Olarak Belirlenmesi
“Genel işlem koşulları, ekonomik açıdan daha güçlü olan tarafça önceden tek yanlı olarak hazırlanıp tek taraflı olarak belirlenir ve bu koşullar karşı tarafla müzakere edilmez. Nitekim maddenin ilk fıkrasında bu özelliğe açıkça değinilmiştir. Karşı taraf, önceden tek yanlı olarak hazırlanan koşulları önceden görüp içeriğine etki edemediği gibi sözleşme görüşmeleri sırasında da pazarlık konusu yapamamaktadır. Böylece sözleşme özgürlüğünün en temel ilkelerinden olan “tarafların eşitliği” ilkesi zedelenmiş olmaktadır.1 Gerekçede de bu konu açıklıkla vurgulanmıştır.”2
Belirtmek gerekir ki; genel işlem koşullarının girişimci tarafından bizzat hazırlanması zorunluluğu yoktur; başkasının hazırladığı genel işlem koşullarını girişimcinin kullanmış olması halinde de önceden tek yanlı belirleme unsuru gerçekleşmiş olur.3
2.2. Genel ve Soyut Nitelikte Olması
Genel işlem koşulları, kanun hükümleri gibi genel ve soyut nitelikte hazırlanmaktadır. Bir başka ifadeyle, genel işlem koşulları herkes için uygulanmak üzere belirli bir kişi veya kişiler düşünülmeden hazırlanırlar. Buradaki genel ve soyut nitelikte olma ifadesi objektif olma anlamına da gelmemektedir. Zira, çoğu zaman genel işlem koşulları, önceden tek başına belirleyen lehine hükümler içermektedir.
2.3. Çok Sayıda Sözleşme İçin Olması
Önceden belirlenen genel işlem koşulları, aynı türde birden fazla sözleşmede kullanılma amacıyla hazırlanmış olmalıdır; ancak bu koşulların ilk kullanımı da yeterlidir; yani en az üç-beş defa kullanılması gibi bir koşul aranmaz. Şu halde girişimci (belirleyen) bir defa kullanmış olsa da daha önceden hazırlanan sözleşme koşullarına dayanıyorsa, bu koşul gerçekleşmiş sayılır.4
2.4. Önceden Belirlenen Sözleşme Koşullarının Bireysel Görüşme Yapılmadan Kullanılması
Bu unsur, önceden ekonomik açıdan güçlü olan tarafın (kullananın, girişimcinin), arzusuyla, önceden belirlenen koşulların sözleşmeye dahil edilmesini, bireysel anlaşma konusu yapılmamasını ifade eder. Karşı taraf da çoğu zaman, ekonomik açıdan zayıf olma, zaman darlığı, bilgi eksikliği, okuma zorluğu gibi nedenlerle bunların sözleşmeye dahil edilmesine olumsuz bir müdahalede bulunmaz.5 Ancak bu koşullar, taraflarca karşılıklı olarak görüşülüp tartışılmışsa ve bunlardan biri veya bir kaçı karşı tarafça değiştirilmişse bireysel sözleşme hükmünü alan bu koşullar bakımından genel işlem koşullarından söz edilemez; yani bu koşulun haksız olup olmadığına dair bir denetim yapılamaz.
6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununun 21. maddesinde genel işlem koşulu taşıyan sözleşmelerin yazılmamış sayılacağı hüküm altına alınmıştır: “Karşı tarafın menfaatine aykırı genel işlem koşullarının sözleşmenin kapsamına girmesi, sözleşmenin yapılması sırasında düzenleyenin karşı tarafa, bu koşulların varlığı hakkında açıkça bilgi verip, bunların içeriğini öğrenme imkânı sağlamasına ve karşı tarafın da bu koşulları kabul etmesine bağlıdır. Aksi takdirde, genel işlem koşulları yazılmamış sayılır. Sözleşmenin niteliğine ve işin özelliğine yabancı olan genel işlem koşulları da yazılmamış sayılır”
Söz konusu Kanun’un 23. maddesinde genel işlem koşullarında yer alan bir hükmün, açık ve anlaşılır olmadığı veya birden çok anlama geldiği takdirde, düzenleyenin aleyhine ve karşı tarafın lehine yorumlanacağı belirtilmiştir.
Kanun’un 25. maddesinde de genel işlem koşullarına, dürüstlük kurallarına aykırı olarak, karşı tarafın aleyhine veya onun durumunu ağırlaştırıcı nitelikte hükümler konulamayacağı hüküm altına alınmıştır.
Aşağıda genel işlem şartlarıyla alakalı Yargıtay içtihatını paylaşmak isteriz.
Yargıtay 13. Hukuk Dairesi 2014/13315 E. , 2014/13503 K.
“Taraflar arasında Ticari Kredi Sözleşmesi vardır. Bu sözleşme kapsamında Banka tarafından haksız tahsil edilen erken kapama dahil ücretlerin iadesinde uygulanması gereken Kanun 6098 sayılı TBK. ve 20. Maddesidir. Buna göre de; taraflar arasındaki sözleşme tip sözleşmeler olarak kabul görüp bu sözleşmede, davacı yan aleyhine konulan ve bilirkişi raporu ile tespit edilen Muhtelif masraflar, erken kapama komisyonu ücreti, ipotek fek ücreti yazılmamış sayılmalıdır. Dolayısıyla bu yazılmamış sayılan kalemlerin davalı bankaca tahsil edilmiş olması genel işlem şartına açıkça aykırı kabul edilerek iadesi gerekeceği kanaatine varılmıştır. Paranın iadesinde faizin başlangıcı ise, Paranın Bankanın hesabına girdiği andan itibaren faizi ile birlikte iadesi gerekir.”
1Antalya, s. 285-286; Atamer, GİŞ Sempozyumu, s. 14-15; Bahtiyar, s. 103-104; Çınar, s. 52 vd.; Gelgel, s. 44 vd; Brox/Walker, §4, Rn. 29-30; Havutçu, s. 74 vd.; Kaplan, Banka Sözleşmeleri, s. 77-78; Kılıçoğlu, s. 113; Soyer, s. 32-33; Twigg-Flesner, s. 24 vd.; Özel, Haksız Koşullar, s. 54-55.
2Dokuz Eylül Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi Cilt: 13, Sayı: 2, 2011, s.1-50 (Basım Yılı: 2013) , AYDOĞDU, Murat: 6098 Sayılı Türk Borçlar Kanununda Düzenlenen Genel İşlem Koşullarının Konu Bakımından Uygulama Alanı, s.13-14
3Antalya, s. 300; Atamer, GİŞ Sempozyumu, s. 15; Brox/Walker, Rn. 31; Çınar, s. 55; Havutçu, s. 15-16; Kılıçoğlu, s. 113; Schulte-Nölke/HK-BGB, §305, N.3; Basedow/Müko, §305, Rn.13.
4Atamer, GİŞ Sempozyumu, s. 16; Havutçu, s. 83-84; Reisoğlu, s. 70; Çınar, s. 57; Arıkan, s. 70; Brox/Walker, §4, Rn. 30; Schulte-Nölke/HK-BGB, §305, N.4; Basedow/Müko, §305, Rn.17-18
5Atamer, GİŞ Sempozyumu, s. 17-18; Havutçu, s. 30 vd. ile 85 vd.;Brox/Walker, §4, Rn. 34-35; Özel, Haksız Koşullar, s. 53-54; Schulte-Nölke/HK-BGB, §305, N.5; Basedow/Müko, §305, Rn.20.
Hukuk Desteği